Baš kao i u celom svetu, UNESCO u Srbiji takođe nastoji da zaštiti i očuva najvrednije primerke kulturno-istorijskog nasleđa od svetskog značaja.
Kineski zid, Egipatske piramide, Engleski Stounhendž, Turska Troja, Peruanski Maču Pikču, Pariski Notr Dam, Njujorški Kip Slobode, Atinski Akropolj, Sidnejska zgrada Opere, Moskovski Kremlj…
Sigurno vam je bar jedan od pomenutih lokaliteta prva asocijacija na najvrednije kulturno-istorijske spomenike sveta, koji su pod zaštitom UNESCO. A Srbija?
UNESCO listu svetske baštine čini 1.052 lokaliteta od čega 814 njih predstavlja kulturne lokalitete, zatim imamo 203 prirodnih lokaliteta, kao i 35 mešovitih lokaliteta.
Među pomenutih 814 lokaliteta koji se na listi svetske baštine UNESCO tretiraju kao kulturna dobra od izuzetnog značaja za čovečanstvo, nalazi se čak 8 srednjevekovnih srpskih crkava i manastira, koncentrisanih u 3 lokaliteta.
Da pomenemo da se na području Srbije i Gamzigrad – Felix Romuliana nalazi pod zaštitom UNESCO, kao i „Stećci – Srednjevekovno groblje“, lokalitet koji zahvata delove teritorija Srbije, Hrvatske, Crne Gore i Bosne i Hercegovine.
Stari Ras i Sopoćani
Spomenički kompleks Stari Ras i Sopoćani obuhvata četiri odvojene komponente: manastir Sopoćane, manastir Đurđeve stupove, crkvu svetih apostola Petra i Pavla, kao i srednjevekovni grad Stari Ras.
Danas nedaleko od Novog Pazara, ovaj lokalitet se svojevremeno nalazio na raskrsnici uticaja istočne i zapadne umetnosti. Njegova jedinstvenost ogleda se u impresivnoj kolekciji od tri crkvena objekta koji ilustruju rođenje umetnosti u srednjevekovnoj Srbiji. Uz to, arhitektonski kompleks Stari Ras svedoči o srpskoj istoriji iz perioda XII do XIV veka, kada je ovaj grad bio prva prestonica Srpske države.
To su osnovni razlozi zbog kojih se ovaj lokalitet nalazi na UNESCO listi od 1979. godine.
Manastir Sopoćani
Manastir Sopoćani sagradio je srpski kralj Uroš I Nemanjić krajem šeste decenije XIII veka. Hram posvećen Svetoj Trojici nalazi se nedaleko od vrela reke Raške, po čemu je i dobio naziv – po staroslovenskoj reči „sopot“ koja znači izvor. Izgrađen od sige u klasičnom raškom stilu, manastir pleni svojom veličinom i lepotom.
Posebnu vrednost manastira čine njegove freske (1270-1276.) koje se ubrajaju u najlepše primerke Vizantijske i Srpske srednjevekovne umetnosti.
Manasti Sopoćani; Photo: Vukašin Marković
Deo freskopisa sa spoljnih zidova manastira; Photo: Vukašin Marković
Manastir Đurđevi Stupovi
Osnivač Nemanjićke dinastije Stefan Nemanja je ubrzo nakon stupanja na presto velikog župana podigao manastir Đurđevi Stupovi (1170-1171.), što ovaj manastir čini jednim od najstarijih srpskih manastira.
Crkva posvećena Svetom Đorđu u osnovi predstavlja jednostavnu kocku natkrivljenu kupolom i sa dve kule zvonika koja, podignuta na samom vrhu istaknutog uzvišenja, dominira okolnim pejzažem.
Manastir je, između ostalog, poznat i po saboru u Deževi (1282.) na kome je izvršena primopredaja vlasti između srpskih kraljeva Dragutina i Milutina. Taj momenat umetnici su zabeležili na jednoj od brojnih fresaka ovog manastira, koje se odlikuju izuzetnom istorijskom, estetskom i umetničkom vrednošću.
Crkva Svetih apostola Petra i Pavla
Crkva svetih apostola Petra i Pavla predstavlja najstariji aktivan hram u Srbiji, prvobitno sedište raške episkopije i najstariji spomenik crkvene arhitekture u Srbiji. Na osnovu dosadašnjih saznanja crkva datira iz VIII veka (uz sumnje da je još starija), a njene freske potiču iz X, XII i XIII veka.
Svojom prvobitnom arhitekturom podsećala je na crkve iz oblasti današnje Gruzije, Jermenije i Italije, ali je kasnijim radovima i dograđivanjem poprimila jedinstven izgled. Uz brojna arheološka otkrića i pravoslavno groblje koje okružuje crkvu, to je bio jedan od razloga da se ona nađe na UNESCO listi svetske baštine u okviru komplekasa Stari Ras i Sopoćani.
https://www.instagram.com/p/BYJsGytF6g1/?tagged=petrovacrkva
Studenica
Pod planinom Radočelom, u dolini reke Studenice nalazi se istoimeni manastir, zadužbina velikog župana Stefana Nemanje.
Manastir je imao više crkava, od kojih su do danas očuvane tri crkve: Nemanjina, Kraljeva i crkva Svetog Nikole, dok su od ostalih građevina očuvani samo temelji. Najznačajnija od svih građevina je Nemanjina crkva, izgrađena nakon 1183. godine i posvećena Presvetoj Bogorodici, zbog čega je poznata i pod nazivom Bogorodičina crkva.
Izgrađena od belog mermera i ukrašena u romanskom stilu crkva asocira na italijanske spomenike i francusku umetnost XII veka. Živopis iz unutrašnjosti crkve potiče iz perioda vladavine Nemanjinog sina Vukana. Među freskama se svojom lepotom i umetničkom vrednošću ističu Raspeće i Pričešće u oltaru.
Ovaj manastir je svojevremeno uživao najveći ugled među svim srpskim manastirima. Na listi svetske baštine UNESCO je od 1986. godine.
Bogorodičinca crkva; Photo: Vladan Šćekić
Ktitorska kompozicija fresaka koja potiče iz XIV veka; Photo: Vladan Šćekić
Crkva Svetog Nikole; Photo: Vladan Šćekić
Srednjevekovni spomenici na Kosovu
Ovaj lokalitet prepoznat od strane UNESCO predstavlja grupu od tri manastira – Gračanica, Visoki Dečani i Pećka patrijaršija, kao i crkve Bogorodica Ljeviška, koji se nalaze na teritoriji Kosova i Metohije.
Ova četiri zdanja predstavljaju vrhunska dostignuća vizantijsko-romanske crkvene kulture koje se razvila na Balkanu između XIII i XVII veka.
Treba istaknuti da su pomenuti sakralni objekti nosioci posebnog obeležja koje označava da je reč o lokaciji sa liste svetske baštine koja je u opasnosti. U cilju njihovog očuvanja, ovi spomenici su pod stalnom zaštitom jedinica KFOR.
Manastir Visoki Dečani
Zadužbina srpskog kralja Stefana Uroša III, manastir Visoki Dečani, jedan je od retkih srpskih srednjevekovnih sakralnih objekata koji je tokom vekova svog postojanja ostao gotovo netaknut.
Izgradnju manastira započeo je njegov zadužbinar 1327. godine, a dovršio ga je 1335. godine sin Stefana Dečanskog – kralj Dušan. Hram je posvećen Vaznesenju Gospodnjem i arhitektonski pripada raškom stilu, u čijem se građenju i ukrašavanju prepliću i stapaju elementi romejske, romaničke i gotičke umetnosti.
Manastir Visoki Dečani; Photo: Vukašin Marković
Živopis manastira Dečani sa preko 1.000 kompozicija predstavlja pravu riznicu srpske srednjevekovne umetnosti i ikonografije. Uspenje presvete Bogorodice, Isus sa mačem, loza Esejeva i loza dinastije Nemanjić samo su neke od remek dela koje krase ovaj manastir.
Freske su vrlo dobro očuvane, tako da se retko gde u svetu može naći ovoliki broj ovako očuvanih fresaka iz prve polovine XIV veka.
Mošti Stefana Dečanskog počivaju u manastiru, što uz sve prethodno navedeno predstavlja izuzetno kulturno dobro koje je pod zaštitom UNESCO od 2004. godine
Kovčeg sa moštima Stefana Dečanskog ispred oltara; Photo: Vukašin Marković
Freska loze dinastije Nemanjić; Photo: Vukašin Marković
Freska Isusa sa mačem, jedinstvena u svetu; Photo: Vukašin Marković
Dve godine nakon Visokih Dečana na UNESCO listi našli su se i manastiri Gračanica i Pećka patrijaršija, kao i crkva Bogorodice Ljeviške.
Manastir Gračanica
Manastir Gračanica je zadužbina kralja Milutina, najvećeg graditelja crkava i manastira među svim Nemanjićima. Od manastirskog kompleksa, građenog u periodu od 1315. do 1321. godine, do danas je očuvana samo crkva posvećena Uspenju Presvete Bogorodice.
Ovo arhitektonsko zdanje pripada kasnovizantijskom stilu, mada mu je teško naći premca u svetu. Građena od tesanog kamena, ova crkva koja u osnovi predstavlja krst, sa pet kupola koje se ritmično dižu u visinu, predstavlja mešavinu elemenata raške, vizantijske i romanske umetnosti koje su spojene u jednu skladnu i neponovljivu celinu.
Za spoljašnjom i arhitektonskom lepotom i vrednošću ne zaostaju ni freske unutar crkve. Svojom lepotom, ali i kuriozitetom izdvaja se Porodično stablo dinastije Nemanjić sa čak 16 portreta, koje je u Gračanici prvi put naslikano u vidu uvis razgranate loze.
Manastir Gračanica; Photo: Vladan Šćekić
Freske iz XIV veka; Photo: Vladan Šćekić
Freske Svetih ratnika; Photo: Vladan Šćekić
Pećka Patrijaršija
Na ulazu Pećke bistrice u Rugovsku klisuru nalazi se Pećka patrijaršija, manastirski kompleks od četiri crkve: crkva Svetih Apostola – glavna i najstarija crkva, zatim crkva Majke Božije, crkva Svetog Dimitrija i Bogorodičina crkva sa crkvicom Svetog Nikole. Ovaj manastirski kompleks građen je gotovo čitav vek, otprilike od sredine XIII do sredine XIV veka.
Najstarija od svih, crkva Svetih Apostola, građena je u raškom stilu po uzoru na Žiču, iz koje je sedište srpske arhiepiskopije i preneto u Pećku patrijaršiju. Ovu, kao i ostale crkve u okviru ovog kompleksa, podizali su, zidali i dograđivali brojne vladike i arhiepiskopi. Posebno važnu ulogu među njima imao je patrijarh Makarije, brat Mehmed-paše Sokolovića.
Što se fresaka tiče, iako nisu najbolje očuvane, one predstavljaju izuzetno blago i nasleđe srednjevekovnog slikarstva, i predmet su proučavanja brojnih svetskih stručnjaka u oblasti ikonografije i freskoslikarstva.
Manastir Pećka Patrijaršija; Photo: Vukašin Marković
Crkva Bogorodice Ljeviške
Crkva Bogorodice Ljeviške, čiji je ktitor kralj Milutin, bila je glavna crkva Prizrena. Svrstava se među najlepše srpske srednjevekovne crkve (datira s početka XIV veka) i bila je jedna od omiljenih boravišta svih Nemanjića, a naročito poslednjeg.
To je petokupolna građevina zidana naizmeničnim redovima sige i opeke. Obzirom da je posvećena Presvetoj Bogorodici, u crkvi dominiraju Bogorodičine freske više nego što je to uobičajeno. Uz to, ova crkva predstavlja i prvi spomenik u Srbiji u kome se prikazuju svetiteljke. Po svojoj lepoti izdvaja se freska Sveta Varvara.
Crkva Bogorodica Ljeviška; Photo: Vladan Šćekić
Freska Presvete Bogorodice; Photo: Vladan Šćekić