Jovan Cvijić – Osnivač Srpskog geografskog društva, predsednik Srpske kraljevske akademije (danas SANU), profesor i rektor Beogradskog univerziteta, počasni doktor Univerziteta Sorbone i Karlovskog univerziteta u Pragu!
Portret Jovana Cvijića, ulje na platnu, Uroš Predić
Na današnji dan, 12. oktobra 1865. godine rođen je, u Loznici, utemeljivač savremene geografije u Srbiji – Jovan Cvijić. Negde se mogu naći i podaci da je rođen 11. oktobra, ali to manje bitno. Mnogo je bitnije to ko je bio Cvijić i da li smo mi svesni koliko je taj čovek bio izuzetno veliki naučnik. Neću ja ovim ni zagrebati površinu ledenog brega Cvijićevih dostignuća i rezultata, ali želim da odam priznanje čoveku koji nas je sve na Balkanu zadužio tako puno, a o kome, generalno, znamo veoma malo.
Ne želim ovde ispisivati biografiju Jovana Cvijića, za to imate vikipediju. Međutim, gledajući Cvijićevu biografiju postavljam sebi pitanje – da li je ovaj čovek živeo tri života i kada je stigao sve ovo da uradi? Možda odgovor leži u onome što je jednom prilikom zapisao (verujem da će ovo naročito biti zanimljivo preduzetnicima):
Treba se navići i o problemu, poslu, profesiji dugo, kadšto i neprekidno misliti, dok se nađu rešenja. Ima svetlih časova, naročito svetlih noći, koje se retko javljaju; u njima se nađe rešenje pitanja, ili se smisle planovi naučnog rada. To doba duhovne lucidnosti i kreativnosti valja upotrebiti, a ne po onoj običnoj ljudskoj, još više orijentalnoj tromosti misliti na odmor. To mahom ni organizmu ne škodi, ali i ako škodi, organizam je zato da se često troši.
Cvijić se proučavanjem geografije počeo baviti u vreme kada je u ovoj nauci vladao tzv. kabinetski metod. Bilo je to vreme kada su geografičari mahom sedeli u svojim prostorijama, okruženki raznim knjigama na osnovu kojih su donosili zaključke. Cvijić je među prvima rekao: “Geografija se uči hodanjem!” Obišao je tako Cvijić gotovo čitavo Balkansko poluostrvo i proučavao geologiju, geomorfologiju, neotektoniku, biologiju, demografiju… Nije Jovan bio prvi naš geograf koji je izašao iz kabineta u prirodu, ali su njegovi prethodnici svoje naučne aktivnosti bazirali gotovo isključivo na deskripciji (opisivanju onoga što vide). Cvijić je želeo da pronikne u suštinu geologije i geomorfologije, da shvati na koji način funkcionišu unutrašnje sile zemlje, i kako to spoljašnje sile (sunce, vetar i voda) oblikuju reljef na površini zemlje.
Tako je, na primer, Cvijić prvi otkrio da Ohridsko jezero ne dobija glavni dotok vode od topljenja snega i pritoka, već da najveća količina dolazi podzemnim tunelom iz Prespanskog jezera, čiji se basen nalazi na većoj visini od Ohridskog. Da bi ovo zaključio, a i dokazao Cvijić je morao izuzetno dobro poznavati procese kraške erozije i procese hidrografije u krasu. Oni koji su na fakultetima učili geomorfologiju znaju da je to i danas jedna od najtežih oblasti geomorfologije.
Kraški reljef je izgleda Cvijića najviše i privlačio. Jedan od omiljenih prostora mu je bila Istočna Srbija i Kučajske planine, kao jedna od najvećih i najraznovrsnijih kraških oblasti Balkana. Pećine, uvale, jame, ponori, sifoni, kanjoni, klisure, u kombinaciji sa pseudovulkanizmom verovatno su bili pravo igralište za Cvijića. Upravo je posmatrajući ove predele došao na ideju za svoju doktorsku disertaciju „Das Karstphänomen“ koja ga je učinila izuzetno slavnim i poznatim u tadašnjim naučnim krugovima Evrope. Pomenuću samo jednu stvar iz ovog rada. Jovan Cvijić je prvi otkrio kraško polje, kao zaseban oblik površinskog kraškog reljefa. Do tada taj oblik reljefa nije bio primećen (sa naučne strane), pa nije imao ni svoj naziv. Naziv kraško polje je dao upravo Cvijić, i zahvaljući njemu jedan od najznačajnijih površinskih oblika reljefa nosi ime kraško polje, svuda u svetu. Da budem još jasniji – zahvaljujući Cvijiću danas Nemci, Francuzi, Japanci… moraju da lome jezik i da kraško polje upravo tako i nazivaju – kraško polje :).
Danas, Geografski institut Srbije nosi naziv „Jovan Cvijić”. Veliki broj osnovnih škola i ulica u Srbiji takođe nosi njegovo ime. U Beogradu se nalazi Memorijalni muzej Jovana Cvijića. Po starom Zakonu o odlikovanjima jedna medalja nosi ime Jovana Cvijića, a od 2004. godine njegov lik se nalazi i na novčanici od 500 dinara. I pored ovih, i mnogih drugih priznanja, siguran sam da se u javnosti o ovom naučniku zna jako malo. Mladi ljudi (ali i većina starijih) će danas lako nabrojati zvezde sa estrade, reći vam šta oni jedu, gde izlaze, sa kim su u vezi, dok su Cvijić, Tesla, Pupin, Milanković za njih imena koja se pominju samo taksistima…